Монголын уул уурхайн ассоциацийн тэргүүн Н.Алагаатай энэ онд хийхээр төлөвлөж буй ажлынх нь талаар ярилцлаа.
-Ашигт малтмалын тухай хуулийг шинэчлэн найруулна гээд байгаа. Та бүхнээс хуулийн төсөлтэй холбогдуулан ямар нэгэн санал хүсэлт авсан уу?
-Бид хэлэлцүүлгээ хийгээд явна, санал бодлыг маань ч тусгах байх. Хуулийн төсөл бэлэн болж интернэтэд тавигдах хүртэл нэг ч удаа биднээс санал аваагүй. Хэлэлцүүлгийн үеэр яригдах санал бодлыг тусгах юм байна гэж ойлгосон.
-Дэлхийн зах зээлд нүүрсний үнэ өгсөх биш уруудаж байна. Мэдээж үүнээс үүдэлтэй нүүрс экспортлогчдод хүнд цохилт өгөх нь ойлгомжтой. Хятадын талтай үнийн талаар яригдсан зүйл бий юү?
-Монгол, Хятадын эрдэс баялаг, эрчим хүчний салбарт хамтран ажиллах зөвлөл гэж Засгийн газрын голдуу байгууллагууд байдаг юм. Хятадын талаас гэхэд Шинэтгэлийн хорооны дэд дарга, төрийн өмчит компаниуд, “Чалко”, “Шин Хуа” болон банкуудын төлөөлөл байх жишээтэй. Монголын талаас Уул уурхайн яам, Эрчим хүчний яам, ҮХААЯ хамтран оролцдог. Яахав Хятадын талаас ялгагдах зүйл гэвэл Монголын тал хувийн хэвшлийн байгууллага, компаниудын төлөөллөө урьж оролцуулаад цаашид яах талаараа хуралдсан. Ганхуяг сайдын ярианаас харахад нүүрсний үнэ, дэд бүтэц, хөрөнгө оруулалтын талаарх уулзалт үр дүнтэй болсон нь анзаарагдлаа. Тэр битгий хэл Хятадын нутаг дэвсгэрээр дамжин өнгөрөх тээвэрлэлтийн асуудлыг хүртэл судлаж үзэхээр болж. Гэхдээ үүнийг хурдан хугацаанд шийдчих боломжтой асуудал биш. Хятадын талтай ойр, ойрхон хуралдаад асуудлаа ярилцаад явбал зүгээр юм байна.
-Тэгэхээр цаашдаа нүүрсний үнэ өсөх боломж харагдаж байх нь ээ?
-Нүүрсний үнэ өсөх нь хоёр талын Засгийн газар ч юм уу худалдан авч байгаа компанитай холбоотой асуудал биш болчихоод байна. Хятадын эдийн засгийн хөгжил импорт, эскпортоос хамааралтай. Гангийн үйлдвэрлэл, эрчим хүчний салбарт хэрэглэж буй хагас коксжих нүүрсний хэрэглээ буурахгүй байх шаардлагатай. Хятадын зах зээлд Австрали, Монгол гэсэн хоёр өрсөлдөгч бий болчихоод байна. “Шин Хуа” гээд төрийн өмчит компани Өвөрмонголд дангаараа 40 орчим салбар уурхай ажиллуулж 200 сая тонн нүүрс олборлож байна. Гэтэл Монголд бүх аж ахуй нэгж нийлээд 20 орчим сая тонн нүүрс арай гэж олборлодог. Өвөрмонголын ганц том компани л 10 дахин илүүг олборлочихож байна шүү дээ. Тэгэхээр нүүрсний зах зээлийн үнийг тогтоох тоглоомд хэр зэргийн тоглогч вэ гэдэг нь харагдаж байгаа биз. Гэхдээ яахав, Хятадын импортоор авч байгаа хагас коксжих нүүрс 10 хувийг эзэлдэг. Дэлхийн зах зээлийн эрэлт нийлүүлэлт, Атлантын далай, Номхон далайн эрэгт ирж буй нүүрснүүдээс шалтгаалан үнэ хэлбэлздэг. Тэрнээс биш Хятад, Монгол хоёр ярьж байгаад нүүрсний үнийг өсгөчихдөггүй.
-Дэлхийн эдийн засгийн хямрал ашигт малтмалын үнэд нөлөө үзүүлж байгааг судлаачид ярьцгааж байна. Энэ онд хямрал газрын баялагт хэрхэн нөлөө үзүүлэх талаар судалгаа гарсан уу?
-Дэлхий дахинаа томоохон судалгааны байгууллагууд бий л дээ. Гэхдээ барин тавин яг тийм байна гэж хэлж чаддаггүй. Нэгдүгээрт эрэлт, нийлүүлэлтээс хамаарна. Хөгжил бий болж байж тэрийг дагаж эрэлт бий болно. Хямрал гэдэг хөгжлийг сааруулж буй том хүчин зүйл. Нөгөө талаар, том хэмжээний тоглогч байгаа газар улс төр, нийгэм эдийн засгийн байдал хүртэл нөлөөлнө. Хямрал эрэлтийг бууруулж буй хүчин зүйл учраас нийлүүлэлтийг давхар багасгана. Тэгэхээр нийлүүлэх боломжтой байсан үнэ нь дагаад буурна. Эдийн засгийн хямралыг жолоодоход хэцүү шүү дээ. Жолооддог, удирддаг байсан бол хямрал гарахгүй. Гэхдээ нэгэнт эхэлсэн хямралыг сааруулж таараа, дахин сэргэх боломжтой. Тэр үед үнэ нэмэгдэх л боломжтой байх.
-Манайхан сүүлийн үед уул уурхайн бүтээгдэхүүнээ боловсруулъя гээд дээр, дооргүй ярьцгааж байна. Нүүрсээ шингэрүүлээд нефтийн бүтээгдэхүүн боловсруулъя л гэх юм. Хамгийн гол нь, бэлэн болсон төсөл хөтөлбөр, бүтээн байгуулалтын ажлаа эхэлсэн нь хэр байна?
-Шинэчлэлийн Засгийн газрын бодлого ч үүнд чиглэгдэж байна. Хүрэн нүүрснээс шингэн түлш, хий гаргаж авах асуудлыг дэмжих чиглэлийн бодлого их яригдах боллоо. Энэ чиглэлээр “Мак” компани гэхэд Дорнод аймагт төсөл хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн. Бусад нүүрсний чиглэлийн компаниуд ч ийм бодолтой яваа. Зэс хайлах, төмөр боловсруулах, нүүрс угаах, ялгах үйлдвэрүүдийг байгуулахаар олон уурхай зэхэж байна. Төмрийн хүдэр хайлуулах үйлдвэр барихаар үндэсний компаниуд хөрөнгө оруулалтаа нэгтгэж байгаа. Гэхдээ төр засгийн зүгээс дэмжинэ гээд хөтөлбөр батлаад хаячихаж болохгүй. Эдийн засаг, хөрөнгө оруулалт цаашлаад гааль татварын дэмжлэг гээд бодитоор дэмжих бодлого хэрэгтэй. Өрсөлдөөн ихтэй салбар учраас амаргүй л дээ.
-Манайд энэ чиглэлийн зах зээлийн судалгаа хэр хийгдсэн юм бол?
-1994 оноос хойш хувийн хэвшлийнхэнд уул уурхайн хайгуул энэ тэр хийх зөвшөөрөл олгож эхэлсэн гэхээр 18-хан жил болж байна. Төрийн байгууллагууд судалгаанд оролцдоггүй. Харин судалгаанд үндэслэж гарч ирсэн бодлогод шийдвэр гаргаж залах үүрэгтэй. Үндэсний хэмжээнд хүлээн зөвшөөрөгдсөн чадавхитай судалгааны байгууллага манайд алга. Төр засгаас ч дэмжлэг алга. Бодлого боловсруулж хэрэгжүүлэхэд хамгийн бодитой мэдээлэл авахад яалт ч үгүй судалгаа хэрэгтэй. Гадаадын компаниуд өөр, өөрсдийн эрх ашигт тааруулж хийнэ. Монголын төлөө бүгдийг нь судлаад явж байдаг сайн дурын уран сайханч маягийн гадаадын байгууллага байхгүй шүү дээ.
-Тэгэхээр аж ахуйн нэгжүүд маань өөрсдийн хэмжээндээ тааруулаад судалгаа хийгээд явж байгаа гэсэн үг үү?
-Мэдээж. Үндэсний хэмжээний томоохон аж ахуй нэгжүүд хөрөнгө оруулалтаа ашигтай хийхийн тулд ямар зах зээл, боломж бололцоо байгаа талаар судалгаа хийх ёстой. Ашиг олохгүй хөрөнгө оруулалт гэж байхгүй. Эрх мэдэл байна, хөрөнгө мөнгөө гаргачих чадалтай, шийдвэр хурдан хугацаанд гаргах боломжтой учраас дор нь хийчихнэ. Гэтэл төр үүнийгээ мэдэрдэггүй атлаа бүгдийг нь мэднэ, чадна гээд хөтөлбөрүүдээр жагсаалт гаргаад л. Мөрөөдлийн жагсаалт маягийн юм туугаад л байдаг.
-Уул уурхайн салбар 90 жил насалжээ. Энэ хугацаанд гарсан шинэ дэвшил, алхмуудын талаар та юу хэлэх бол?
-Хятадын өмчлөлд байсан Налайхын уурхайг нийгэмчилсний 90 жилийн ой юм уу даа. Өмнөх түүх нь Манжийн үеэс эхэлдэг.Улиастайд байсан Манжийн амбан, Бээжинд байсан Оросын элчин сайдтай Манжийн эрхшээлд байгаа Монголын алт болон бусад ашигт малтмалын олборлох концевсын гэрээг 25 жилээр хийснээр эхэлдэг. Уул уурхайн хөгжлийн үе шат гэвэл Манжийн эрхшээлд байсан үе, Богд хаант засгийн үе, ардын хувьсгалын үе, 1991 оноос хойш гээд улс төр, нийгэм эдийн засгийн байгууламжийн он цаг үед давхцаж хуваагддаг. 1913 онд Богд хаан хамгийн анх удаа “Олон зүйлийн уурхайг нээн шийдэх дүрэм” гэж дүрэм гаргаж байсан. 1921 оноос хойш нийгмийн үед хуулиар биш улс орнууд харилцааны том бодлогоор явагдаж байсан учраас хөгжлийн түүх нь ил тод биш. Зөвхөн манай эрх ашиг бус бусдын төлөө ЗХУ-ыг түүхий эдээр хангах бодлогоор 1990 он хүртэл явсан. ЗХУ-ын Уралын зэс хайлуулах үйлдвэрийг хангахын тулд л Эрдэнэтийг байгуулсан. Бор-Өндөр, бусад жоншны үйлдвэрүүдийг яах гэж байгуулсан юм. Украйн, ОХУ-ын гангийн үйлдвэрийн жоншийг хангах л зорилготой байсан. Зүүнбаян яагаад дампуурсан гэвэл ОХУ-ыг нефтээр хангах гэж байгаад Тюменьд их хэмжээний нефть илрэнгүүт л шууд хаясан. 
-1992 оноос хойш уул уурхайн салбарт арай ахиц гарсан байх тийм үү?
-Үндсэн хууль 1992 онд батлагдаж хувийн өмчийг өмчлөхийн шударгаар дэмжинэ л гэсэн. Анхны ашигт малтмалын хуулиар “Та олборлох ажилд хувийн хөрөнгө оруулалт оруулж болно” гээд 1992 онд гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулалтыг зөвшөөрч шинэ үе эхэлсэн л дээ. Гэхдээ мэдлэггүй, туршлагагүй хэдий ололт амжилт, алдаа дутагдал сөрөг үр дагаврыг дагуулсан 18 жилийг ардаа үлдээчихэж. Шинэ үеийн түүх маань өнгөрснөөс сургамж аваад алдаагаа давтахгүй байх үйл явц. Хувийн хэвшлийнхэн маш их бэрхшээлийг даван туулж өнөөдрийн төвшинд хүрсэн. Монголын уул уурхайн салбарынхан 50, 100 жилийн дараа дэлхийд тэргүүлэх хэмжээний болохыг хэн үгүйсгэх юм.
-Уул уурхайн компаниуд ил тод байдлыг санаачлах хөтөлбөр хэрэгжүүлнэ гэж ярьцгаасан. Үүнд үнэхээр идэвхтэй хамрагдаж чадах эсэх талаар?
-Компаниудын хувьд идэвх сайтай байгаа. Тэр битгий хэл тайлангаа гаргадаг болчихож. Гэхдээ мэдээлэл нь ард иргэдэд хангалттай хүрч чадахгүй байна. Цөөн хэдэн хүн тайланг нь нэгтгээд аудит хийж байгаа. Гурав, дөрвөн жилийн өмнө энэхүү санаачилгад нэгдсэн дэлхийн 32 улс орноос амжилттай хэрэгжүүлж буй гэсэн статусаар дөрөвт бичигдсэн. Олон улсын хамтын нийгэмлэгээс сайн хэрэгжүүлж байна гээд дүгнэчихсэн.
-Бичил уурхайчдыг сүүлийн үед төр засгаас хувийн компаниуд гэлтгүй чадах хэмжээндээ дэмжиж байгаа?
-Арга ядсан л арга хэмжээ. Яагаад гэвэл нинжа гэдэг бол үзэгдэл. Зөвхөн Монголд байгаа юм биш. Дэлхийн хэмжээнд уул уурхай хөгжсөн газарт 100 сая хүн бий. Улс орнууд бичил уурхай гээд нэгдсэн зохион байгуулалтад оруулж дэмжих л бодлого барих ёстой. Тэгэхгүй бол үзэгдэл гэдэг утгаар хориглож, зогсоож дийлэхгүй. Монгол орны хувьд том газар нутагтаа цөөн хүн амтай учраас зогсоож чадахгүй. Аймаг, сум бүрт л шорон байгуулахгүй бол яахын. Хөөгөөд явууллаа гэхэд эргээд л ирнэ. Чанартай ажлын байр, улс орны хөгжил дэвшил дээшилж нөөц нь дуусаад ирэхийн алдад аяндаа л алга болно.
-Манай улс уул уурхай хөгжиж буй орнуудын аль хавьд нь явна вэ?
-Янз бүрийн өнцгөөс хардаг. Олон улсын бүтээгдэхүүн гэхээр жоншоор авч үзвэл эхний 4-5 дугаарт, нүүрс, зэсээр хойгуур бичигдэж байх жишээтэй. Нөөцөөр ч гэсэн алтан дээр суусан гуйлгачин гэдгийн л адил. 2000 онд ӨАБНУ жилдээ 400 тонн алт олборлож байсан. Тэр үед манай алтны нөөц 160 тонн байсан. Тэгэхээр жишихэд их хэцүү. Уул уурхай руу чиглэсэн бодлого, гадаадын болон хувийн хөрөнгө оруулалт хэр хийгдэж байгааг нь судлахад доогуур 10-аад орон бичигддэг. Уругвай, Болив гээд авлига, хүнд суртал ихтэй лиценз авахад төвөгтэй улс орнуудтай зэрэгцэн бичигддэг. Нүүрс, зэс гээд манайд нээгдэх боломжтой нөөц газар бий. Оюу толгой, Таван толгой гээд дэлхийн дахинаа анхааралд орсон учраас хөрөнгө оруулагчид манайхыг сонирхож байгаа.
