Урт нэртэй хууль батлагдаад гурван жил боллоо. Энэ хугацаанд голын ус, ойн сан бүхий газарт хилийн бүс тогтоох, байгаль орчны үнэлгээ хийх ажил амжуулав. Эдүгээ 69 лиценз бүрэн, 36-г нь хэсэгчлэн цуцлаад буй. Хууль батлагдсаны дараа Ашигт малтмалын газрын судалгаагаар хориглосон газарт нийт 1782 хайгуулын болон ашиглалтын лиценз олгосон байжээ. Ингээд эхний ээлжинд алтны 254 лиценз цуцлах тооцоо гарч, 242-ыг нь түдгэлзүүлсэн. Одоогоор алтны шороон ордоос гадна төмрийн хүдэр, нүүрс, барилгын материал, түгээмэл тархацтай ашигт малтмалын ордын 1400 лиценз дээрх хуулиар хамгаалсан хилийн заагт орсон байгаа юм. Монголын байгаль орчны иргэний зөвлөл урт нэртэй хуулийн хэрэгжилт тааруу, зарим зүйл заалт нь цоорхойтой болсон хэмээн шүүмжилж байна. Учир нь, алтны шороон ордын шууд цуцлагдах ёстой 12 лиценз ороогүй гэж мэдэгдэв. Бас алтны үндсэн ордуудын лицензийг орхижээ. Үүнээс гадна тогтоосон хил заагт буй 140 лиценз цуцлах шийдвэрт багталгүй сох дутсан гэв.
Хууль хэрэгжихгүй удах хооронд хамгаалалтын бүсэд багтсан лицензтэй алт олборлогч компаниуд дотроо хэд хэд хуваагдаж “Мини уурхай” хэмээн нэрлэгдсэн механикжсан нинжагийн арми болон хувирсан гэнэ. Ашигт малтмалын газар, МХЕГ-аас тэдний уулын ажлын төлөвлөгөөг батлахгүй, уурхайг нь хааж усан буу, техникийг нь лацаддаг ч эргээд ажилладаг байна. Мөн усны төлбөр өгдөггүй, авсан дээжээ угааж нөхөн сэргээлтийн мөнгө гаргаж авна хэмээгээд олборлолт хийсэн байжээ. Энэ талаар Байгаль орчны төлөөх хуульчдын холбооны тэргүүн Ц.Туяацэцэг “Засгийн газар урт нэртэй хуульд анхаарал хандуулж, хилийн зааг тогтоох, лиценз цуцлах арга хэмжээ авч байгаа хэдий ч 200 орчим лиценз хамрагдалгүй үлдлээ. Үүний цаана авлига, ашиг сонирхлын зөрчил байгааг үгүйсгэхгүй” гэлээ.
Тэрээр Сэлэнгэ аймагт саяхан урт нэртэй хуулийн биелэлт, хэрэгжилтийг шалгаад иржээ. Энэ үеэр Ерөө, Бугантад лицензтэй компаниуд хориглосон газарт олборлолт хийж байж. Тухайлбал, Хятадын зуун хувийн хөрөнгө оруулалттай “Чонон алт” компани хөрс хуулж олборлолт хийсэн талбайдаа нөхөн сэргээлт огт хийгээгүй орхисон байна. Тус компани өнгөрсөн онд олборлолт хийж, хэдэн зуун га талбай сүйтгэсэн ч нөхөн сэргээлт хийхэд зориулж нэг ч төгрөг хуримтлуулаагүй аж. Үүнээс гадна Бугант тосгоны нутагт лицензтэй мөн л Хятадын хөрөнгө оруулалттай “Сэлэнгэ майнинг” компани өнгөрсөн оны долдугаар сараас хойш хайгуулын лицензтэй байж олборлолт хийж эхэлжээ. Тэгээд наймдугаар сард нь ашиглалтын лиценз авсан байна. Монголын байгаль орчны иргэний зөвлөлийн төлөөлөгчдийг сая очиход тус компани олборлолтоо зогсоогоогүй байж.
Ингээд тоочоод байвал цуцлагдах шийдвэрт багтсан лицензтэй компаниуд олборлолт хийсээр байгаа бололтой. Мөн хяналт тавьж, хууль хэрэгжилтийг хангах ёстой орон нутгийн удирдлагууд ч муу ажиллаж буй юм. “Ариун суварга” хөдөлгөөний тэргүүн Г.Чагнаадорж мөн л хууль хэрэгжихгүй байгаа талаар мэдээллээ. Тэрээр энэ сарын 7-нд Орхон голын сав газрын зөвлөлийн гишүүдтэй шалгалтаар явсан аж. Тэрээр “Урьд нь Архангай аймгийн Цэнхэр сумын нутагт алт олборлогч 38 компани байсан. Тэд Орхон голыг бохирдуулсан юм. Тэдний үйл ажиллагааг зогсоосноос хойш гол цэвэршиж эхэлсэн.
Гэвч саяхан Орхон голын эхэнд очлоо. Тэгэхэд чоно борооноор гэгчээр сонгууль гээд монголчуудыг манаргаж байхад “Гацуурт” компани цагт 60-80 шоо метр шороо угаах усан буу хоёрыг тавиад олборлолт хийж байна. Энэ усан буу нь нэг шоо метр шороо угаахад 4.5 зуун литр ус ашигладаг. Хяналт тавих ёстой орон нутгийн анхан шатны байгууллагууд ажлаа хийхгүй байгаагийн нэг илрэл энэ” гэсэн билээ.
Хуулиар хориглосон газарт экологийн үнэлгээ хийсэн. Гэвч энэ нь хангалтгүй болсон хэмээн иргэний хөдөлгөөнүүд үзэж байна. Учир нь, хохирол тооцсон компаниуд урьд нь алт олборлогчдод байгаль орчны үнэлгээ хийж өгсөн байж. Өөрөөр хэлбэл, тэд өөрсдийн хийсэн ажлаа үгүйсгэх тул хохирлыг бодитой гаргах үндэслэл байхгүй юм. Нөгөө талаар экологийн үнэлгээ хийсэн компаниудад ажлын хөлс олгоогүй гэсэн яриа ч бий.
Монголын байгаль орчны иргэний зөвлөл уг хуулийг хэрэгжүүлэх, экологийн нөхөн сэргээлт хийлгэхээр хориглосон газарт лиценз эзэмшигч бүх компанийг шүүхэд өгөх нь. Мөн хилийн бүс тогтооход орхигдож үлдсэн лицензтэй компанийг оруулах, хилийн бүсийг дахин нарийвчилж гаргах шаардлага тавих болсноо мэдэгдэв. Энэ бүгдээс үзэхэд урт нэртэй хууль хэрэгжихдээ хойрго ар араасаа олон асуудал маргаан дагуулсаар байна.
