Хоёр жилийн өмнөөс эхлэн малчдын тушаасан нэг кг ноос тутамд 2000 төгрөгийн урамшуулал өгч эхэлсэн. Малчид ноосоо хэн нэг ченжээр дамжуулан хятадуудад бус үндэсний компанид тушааснаар үйлдвэрлэгчдийг хөл дээр нь босгосон гэхэд болно. Монголын “цагаан алт”-ыг хамгийн хямд үнээр авдаг Хятадын түүхий эдийн ченжүүдийн сүлжээ шахагдсанаар үндэсний ХАА-н бирж үйл ажиллагаагаа явуулах таатай орчин бий болсон гэдгийг ч салбарын яамныхан онцолж байгаа. Ингээд энэ талаар “Монголын Ноосон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгчдийн холбоо”-ны дэд тэргүүн Ө.Мянганбаяртай ярилцлаа.

-Өнгөрсөн жилийн хувьд үйлд­вэрлэгчид малчдаас хэч­­нээн тонн ноос худалдан ав­­сан бэ?
-Дотоодын үйлдвэрүүд малч­­­даас 100 хувь ноосоо хан­гаж авсан. Нийтдээ 15,200 кг ноос авсан хэдий ч үйлдвэрүүд дахин нэмж, бодын хөөвөр авах хэрэгтэй байна гэсэн хүсэлт тавьж байгаа.
Ноос бо­ловс­руулах яв­цад хонины хял­­гас гардаг. Үйлдвэрлэгчид үүнийг бодын хөөвөртэй хольж гэрийн болон барилгын ду­лаалга үйлдвэрлэх юм. Тий­мээс малчдаас нэг кг-ыг нь 500 төгрөгөөр худалдан авах хүсэлтэй байна.

-Ноосны урамшуулал олгохоос өмнө малчид хя­тад ченжүүдэд хэчнээн тонн ноос тушаадаг байсан юм бол?
-Өмнө нь нийт бэлтгэж буй ноосны 30 гаруй хувийг Монголын үйлдвэрүүд, үлдсэн 70 хувийг нь хятадууд авдаг байсан. Ноосонд урамшуулал олгосноор 100 хувь дотоодын хэрэгцээг хангадаг болсон. Үйлдвэрлэгчдийн тоо хүртэл огцом нэмэгдсэн. Өмнө нь гарын арван хуруунд багтах үйлдвэртэй байсан. Гэтэл одоо манай холбоонд зөвхөн ноосоор эцсийн бүтээгдэхүүн хийдэг бүртгэлтэй 250 гаруй үйлдвэр үйл ажиллагаа явуулж байна. Малчдад урамшлуулал өгч байгаагийн зэрэгцээ эр­гээд үндэсний үйлдвэрлэлээ дэмжиж буй томоохон дэмж­лэг. Хятад ченжүүд дуртай үедээ ноосны үнийг өсгөж, буу­руулдаг байсан бол цааш­даа малчид ийм эрсдэлд орох­гүй гэсэн үг. Үндэсний үйлд­­­вэрүүд чанартайгаа уял­дуу­­лан түүхий эдийн үнийг тогтвортой байлгах, цаашдаа нэмэгдүүлэх бүрэн боломжтой. Үндэсний үйлдвэрүүдэд түүхий эд нийлүүлснээр ажлын байр олноор нэмэгдэж байгаа. Мон­­голчууд хийж чадах юмаа заавал импортлох албагүй шүү дээ.

-Малчдын тушааж буй ноос, ноолуурын чанарын талаар тодруулмаар байна. Нэг талаар малын цөм сүргийн бүтэц бүрмөсөн алдагдчихсан. Тушааж буй ноосныхоо жинг нэмэхийн тулд янз бүрийн л арга чарга хэрэглэдэг гээд шүүмжлэл гарч байсан?
-Зах зээлийн нийгэмд шилжсэнээс хойш түүхий эдийн чанар хяналтгүй болж  муудсан. Өмнө нь, бодлого, зохицуулалтаар мал аж ахуйг хөгжүүлж байлаа. Малын үүлдэр угсаа  алдагдчихсан. “Монгол мал” гээд хөтөлбөр эхэлсэн ч ахицтай дэвшил гарахгүй байна. Ер нь, үржил селекцийн ажил ганц, хоёр жилийн хөдөлмөр бус, 5-10 жилийн дараа үр дүн нь гардаг юм. Сүүлийн үед хувийн өмч гэдгээрээ зарим малчин сайн ан­хаардаг байхад нөгөө хэ­сэг нь гаргуунд гаргасан. Ноос болон арьс ширний урам­шууллаас шалтгаалан цаашдаа түүхий эдийн чанар сайжрах боломжтой. Сүүлийн үед малчдад түүхий эдээ чанартай бэлтгэвэл үнэд хүрнэ гэдэг ойл­голттой болсон. Өмнө нь, жинг нь ахиулахын тулд янз бүрийн арга хэрэглэж байсныг нуух юун. Хонь, тэмээний  ноос бүс нутгаас шалтгаалан өөр, өөр. Хангайн бүсийн хонины ноосоор хивс үйлдвэрлэх боломжтой. Зүүн бүсийн ноосны ноолуурыг ялгаж аваад нарийн утас ээрч даавуунд ашиглах төсөл хэрэгжүүлж байна.

-Үйлдвэржилтийн эрин үе эхэлснийг үйлдвэр­лэгчид зарлаж Засгийн га­зарт 120 төсөл өргөн барь­­сан. Танай холбооны чиг­­­лэ­лийн ямар төслүүд багтсан бэ?
-Ноос, ноолууртай хол­боотой олон төсөл орсон. На­рийн утас хийх, даавууны үйлд­вэр, ноос самнах, утас ээрэх үйлдвэрүүдийн хүчин чад­лыг сайжруулах, гарч буй эцсийн бүтээгдэхүүний чана­­рыг сайжруулах гээд төслүүд багтсан. Мөн одоо үйл ажиллагаа явуулж буй  үйлдвэрүүдийн тоног төхөө­рөмж их хуучирсан учраас шинэчлэх төслүүд бас бий.

-Ярилцлагын эхэнд ба­рилгын материаллын ду­лаал­га хийхийн тулд бодын хөөвөр нэмж авах талаар цухас дурдсан. Энэ талаар тодруулаач?
-Дэлхий дахинаа барилгын салбарт ноосон дулаалгын материал ашиглаж эхэлсэн. Ялангуяа, хөгжингүй орон бо­лох Япон, Германд ноосоор хийсэн дулаалгын материал экологийн цэвэр бүтээгдэхүүн гэдэг үүднээс үнэтэй зарагддаг. Манай улсад барилгад ду­лаалгын материал гэхээр хя­тад хөөсөнцөр, шилэн хөвөн зэргийг ашигладаг. Шилэн хөвөнг орлох барилгын хананд хийх дулаалгын материалыг бид үйлдвэрлэж  Монголын зах зээлд нийлүүлж эхлэх гэж байна.  Байгалийн гаралтай учраас хүний биед ямар нэгэн сөрөг нөлөөгүй. Эрдэнэтийн хивсний үйлдвэр ийм мате­риал хийгээд эхэл­чихсэн. Ноосон дулаалгын материалын сул тал нь чийг ус, хорхой шавжинд яах бол гэсэн асуудал бий. Үүнийг шийдэхийн тулд ШУТИС томоо­хон боловсруулах үйлд­вэр оруулж ирж сул талуудыг нь зохицуулчихна. Тэгэхээр цаашдаа шилэн хөвөнг зах зээлээс халах нь. Канад бай­шингийн дулаалгын материалд ашиглах бүрэн боломжтой. 

-Манайх томоохон ноос, ноолууран бүтээг­дэхүүн үйлдвэрлэгчид урд хөршөөс утсаа оруулж ирдэг гэсэн мэдээлэл бий?
-Монголд үйл ажил­ла­гаа явуулж буй ноос, ноо­луурын чиглэлийн үйлдвэрлэгчид аль хэдийнэ Бель­ги, Итали, Германы технологи нэвтрүүлчихсэн. Тийм болохоор  Хятадаас бү­тээгдэхүүн хийх утас болон бусад зүйлсээ авчирдаг гэвэл худлаа байх аа.

-Зөвхөн ноосны чиглэ­лээр гэхэд 250 гаруй үйлдвэр байгаа гэлээ. Цаашдаа ч энэ тоо нэмэгдэх байх. Хамгийн гол нь, мэргэжилтэй болов­сон хүчин байгаа юу. МСҮТ  барилга, уул уурхайг чиглэ­сэн мэргэжилтнүүд түлхүү бэлдээд эхэлчихлээ шүү дээ?
-Боловсролын системд тө­­дийгүй төрийн бодлогод анхаарах зүйл бол яах аргагүй мэргэжилтэй боловсон хүчин. Сүүлийн жилүүдэд үнэхээр уул уурхай, барилгын салбар гэж хэтэрхий хошуурч байна. Наад захын худалдагч, борлуулагч хүртэл дээд мэргэжилтэй байх шаардлага тавьдаг болчихож. Үнэхээр үйлдвэрүүдэд ажиллах боловсон хүчин алга. Өөрсдийн бололцоогоо ашиглан ажил­­лах боловсон хүчнээ дад­лага­­жуулан бэлтгэж байна шүү дээ. Нарийн чиглэлийн тех­ник тех­нологийн тал дээр инже­нер, ажиллах хүчин үнэхээр дутаг­далтай байгаа. Цаашдаа үүнийг анхаарахгүй бол хий дэмий үндэсний үйлдвэрлэлээ дэмжие, сэргээе гэж яриад яахав дээ.

-Ноос, ноолууран бү­тээг­­дэхүүний өнгө, загва­рын сонголт хийхэд дули­маг байдаг. Цаашдаа үйлд­вэрлэгчдийн тоо нэмэгдэж байгаа хойно энэ дутагдал арилах болов уу?
-Нэг хэсэг гадаад гэхээр чанартай гэсэн ойлголт ма­найханд байлаа. Ганц жуулчин ирсэн ч бүгдээрээ бараагаа за­рах гэж дагаж хошуураад... Одоо бол Монголын үйлд­вэр­­лэгчид импортын бараа­тай өрсөлдөхүйц бараа, бү­тээгдэхүүн үйлдвэрлэж чадаж байна. Нөгөө талаар, чанартай бү­­тээгдэхүүн үйлдвэрлэхгүй бол зах зээлийн өрсөлдөөн дунд хөлөө олохгүй нь гэдгээ ухаарсан.

-Танай холбоонд бүрт­гэл­тэй үйлдвэрүүдээс гадаа­дын хөрөнгө оруулалттай компани бий юу?
-Гадаадын хөрөнгө оруу­лалт­тай юм уу эзэнтэй үйлдвэр нэг ч байхгүй. Ноос өөрөө үнэ багатай, овор ихтэй бизнес учраас ийшээ орох хүн ховор. Энэ салбарт ажиллаж байгаа хүмүүс ёстой л үндэсний үйлд­вэрлэлээ дэмжих сэтгэл зүрхтэй нь ажилладаг гэх үү дээ.