Улс үндэстнүүдийн соёл, ёс заншил, байгаль, ан амьтан зэрэг өнө эртнээс эдүгээг хүртэлх түүхийг агуулж байдаг зүйл бол музей. Дэлхий дахинд тэр дундаа Европын орнуудад музейн соёл өндөр төвшинд хөгжсөн байдаг. Европод улс төр, уран зураг, байгаль зэргээс эхлээд нохойны хүзүүвч (Их Британи), давс, хоол амтлагчийн савны (Герман) гэх мэт хачирхалтай үзмэртэй музей олон бий. Хэний ч санаанд оромгүй, Холливудын оддын дотуур хувцасны (АНУ), үсний (Турк), рамён гоймонгийн музей ч (Япон) энэ дэлхий дээр байх юм. Манайд улсын тодотголтой 50 гаруй музей бий. Хамгийн отгон нь энэ сарын 13-нд нээгдсэн “Чингис хаан” музей ховор нандин 400 гаруй үзмэртэй ажээ. Манай улсад үйл ажиллагаагаа явуулж буй музейнүүдийн цуглуулга дотор дэлхийд ховор нандинд тооцогдох олон үзмэр буй. Манай орны тэргүүлэх таван музейн тухай мэдээллийг та бүхэндээ хүргэж байна

Үндэсний түүхийн музейг Монгол Улсын түүх, соёл, байгаль орчныг ард олонд үзүүлэх, таниулах зорилгоор 1924 онд байгуулжээ. Анх  Судар бичгийн хүрээлэнгийн харьяанд О.Жамъян гүний удирдлага дор үйл ажиллагаагаа эхлүүлж, 1950 оноос “Орон нутаг судлах улсын төв музей” нэртэй болов. Үүний дараа “Монгол ардын хувьсгалын музей” гэгдэх болсон ч ардчилсан хувьсгал ялсны дараа буюу 1991 оны тавдугаар сарын 13-нд Засгийн Газрын 116 дугаар тоот тушаалаар татан буугджээ. Ийнхүү бидний сайн мэдэх Үндэсний түүхийн музей нэрийг авсан юм. Монгол нутагт анх хүн аж төрөх болсон хуучин чулуун зэвсгийн үеэс эдүгээг хүртэлх нүүдэлчдийн түүх, соёл, өв дурсгал, угсаатны зүй, уламжлалт зан заншлыг харуулсан 50 мянга гаруй үзмэртэй аж. Энэ  тоо нь Монгол Улсын нийт музейн үзмэрийн 30 гаруй хувь гэсэн үг юм.
Монголын үндэсний түүхийн музей 10 танхимтай. Танхимуудад 800 мянган жилийн тэртээд амьдарч байсан хүмүүсийн үлдээсэн багаж зэвсэг тэргүүтэй эд өлгийн зүйл, Хүннү гүрэн, Хядан, Түрэг, Уйгарын үеийн археологийн олдвор, XVII-XX зууны эхэн үеийн монголчуудын төрийн ёслолын хувцас, гоёл чимэглэл, Монголын эзэнт гүрний үеийн төрийн бэлгэдэл, туг сүлд, цэргийн хуяг, дуулга, зэр зэвсэг гэх мэт үзмэр байдаг. Мөн монголчуудын оюуны соёлын үнэт  өв болох бичиг үсэг, ном судрын уламжлал, хөгжмийн зэмсэг, ардын тоглоом, гэр сууц, уналга ачлагын тоног хэрэгсэл, Манжийн эрхшээлийн үе, Богд хаант Монгол Улс, социализмаас ардчилсан хувьсгал хүртэлх бүх үеийн түүхийг агуулсан ховор нандин үзвэрүүдийг сонирхох боломжтой.


Байгалийн түүхийн музейг үзсэнээр та Монгол орны өргөн уудам тал хээр, хангай говь, ан амьтан, жигүүртэн шувуудын талаар өргөн ойлголт авна гэдэгт итгэлтэй байна. Үндэсний музейгээс 1992 онд тусгаарлан гарч,  геологи газарзүй, ургамал амьтны аймаг, палеонтологи болон хүн судлал гэсэн салбаруудын үзмэрүүдтэй. Байгалийн түүх нь дэлхийн үүслээс эхлээд ургамал амьтад, хүний гарал үүслийг хамарсан асар урт хугацаа буюу 4.7 тэрбум жилийн түүхэн үйл явцыг хамардаг. Нийт 6000  гаруй цуглуулгатай уг музей үзмэрүүдийнхээ  45 орчим хувийг үзэгчдэд дэлгэн харуулдаг ажээ.
Байгалийн түүхийн музей урьд нь хэн нэгний бүтээсэн эд өлгийн зүйлийг үзмэрээ болгодоггүй, байгаль дээрээс цуглуулсан цуглуулгаа лабораторын төвшинд боловсруулдгаараа онцлогтой. Нийт 18 танхимтай, хамгийн сонирхолтой нь хөхтөн амьтдын үзмэр юм. Хөхтөн амьтны сан хөмрөгт найман баг, 21 овгийн  90 зүйл амьтны чихмэл, арьс, эвэр, гавлын ясны цуглуулга бий. Хөхтөн амьтдыг үзэгчдэд ойр сонирхолтой байлгах үүднээс тайга, ойт хээр, хээр, говь цөлийн бүсийн экосистемийг байгалийн зурсан зурагтай  хослуулан тавьсан байдаг.
Хөхтөн амьтны чихмэлүүдийг Монгол Улсын соёлын гавьяат зүтгэлтэн Л.Цэвэл, Д.Дагиймаа нар хийжээ. Хөхтөн амьтны сан хөмрөгт Монгол орны улаан номонд орсон 30 зүйлийн хөхтөн амьтдын 23-ынх нь чихмэл байдаг.


Монголын шарын шашны тэргүүн VIII Богд Жавзандамбад зориулсан “Билгийг хөгжүүлэн бадруулагч хийд”-ийг 1893-1903 оны хооронд барьжээ. Богд хааныг нас барсны дараахан түүний эзэмшилд байсан түүх, соёлын дурсгалт зүйлийг өвлийн ордонд нь  төвлөрүүлж, музей байгуулах шийдвэр гаргасан байна. Тус музейд XVII-XX зууны эхэн үеийн шашин, урлаг соёлын давтагдашгүй хосгүй үнэт дурсгалууд хадгалагддаг.Эдгээрт  Богд хаан, Дондогдулам хатдын өмсч байсан дээл хувцас, гадаад, дотоодын зочдын өргөсөн бэлэг дурсгал, худалдан авсан эд зүйлсүүдийг нэрлэж болно.
Музейд тавигдсан үзмэрүүдийн ихэнх нь эх хувилбараараа хадгалагдаж байдгаараа онцлогтой. Цутгамал бурхад, шороон будган уран зураг(танка), торгон зураг, зээгт наамал, модон сийлбэр, цаасан шуумал, бурхан тахилын эд зүйлс, амьтны чихмэл, төрөл бүрийн цуглуулга, туслах эд зүйлс, уран барилга гэсэн 12 төрлийн ангилалтай. Үзмэрээ дотор нь хосгүй үнэт, үнэт, ердийн гэсэн гурван зэрэглэлд хуваадаг. 2003 оны байдлаар хосгүй үнэт үзмэр 68 ширхэг, үнэт үзмэр 23 ширхэг бүртгэгдсэн байна. Хосгүй үнэт үзмэрийн тоонд Г.Занабазарын өөрийн урласан алтан шармал цутгамал бурхад, Жүгдэрийн 1912 оны Нийслэл хүрээг харуулсан зураг, Монголын орчин үеийн уран зургийн эх суурийг үндэслэгч “Марзан” гэж алдаршсан Б.Шаравын бүтээлүүд зүй ёсоор ордог.

Yүний зэрэгцээ хааны ордны уран хатгамалчдын бүтээсэн үнэт чулуун шигтгээ, чимэг бүхий зээгт наамлууд бий. Энэхүү ордон музей нь муу ёрын сүнснүүдээс хамгаалсан хаалттай буюу Яншай хаалга, Богд хаан болон түүний хатан, ойр төрлийн садангийн хүмүүс нь ордог нээлттэй буюу Асарт хаалга, нэг ч хадаас хэрэглэлгүйгээр 108 төрлийн оньсоор угсарч барьсан Амгалан энхийн гэсэн гурван хаалгатай. Мөн Махранзын, Ранса буюу Сэрүүн, Торгон зургийн, Уран зургийн, Цайдан, Бурхны, Даврин гэсэн зургаан сүм байдаг.
Богд хааны ирвэсийн арьсан гэр нь үзэгчдийн хамгийн их сонирхлыг татдаг. Богд гэгээний 25 насны ойд зориулж 1893 онд Сэцэн хан аймгийн бэйс Сангилигдорж тус гэрийг бэлэглэжээ. Энэ гэрийн бүрээсэнд 150 ирвэсийн арьс орсон ба гэрийн хаалга, тооно, унийг үндэсний хээгээр зүмбэрлэж чимсэн ба тавилга, бурхан тахил, эд хэрэглэл бүр нь уран хийцтэй. Богд хаан гэрийг бороо хургүй цагт гадаа бариулж 10 хоног -бясалгал үйлддэг байж.



Наймдугаар Богд Жавзандамба хутагт өөрийн дүү Чойжин лам Лувсанхайдавт зориулж бариулсан сүм 1908 онд ашиглалтад оржээ. Баригдсанаас хойш 30 жилийн дараа Чойжин ламын сүмийг музей болгон зохион байгуулжээ. Музейн чимэглэлийг Хятад, Монголын хамтарсан 300 гаруй уран гартан урлаж бүтээсэн байна.. Энэ сүм гол буюу хурлын, Занхан буюу нууц тарнийн, Зуугийн буюу бурхан багшийн дурсгалд зориулсан мөргөлийн, Ядамын буюу ариун нандин шүтээний гэсэн таван үндсэн сүмээс бүрддэг. Мөн Хотол чуулган буюу өндөр гэгээн Занабазарын уран бүтээлд зориулсан сүм бий. Ариун шүтээний сүмд Чойжин лам зөвхөн ганцаар ордог, өөр хэн ч нэвтрэх эрхгүй нууцлагдмал байсан учир ингэж нэрийджээ. Шарын шашин ноёрхож байсан Монгол оронд улааны шашинтай Чойжин лам өөрийн үйл ажиллагаагаа нууцаар явуулдаг байсан гэдэг. Тэрээр эхнэртэй агаад арга билэг буюу эр эмийн ёсыг эрхэмлэдэг учраас энэ ариун шүтээний сүмдээ тарнийн номлол бүтээлээ бясалгадаг байжээ. Харин шарын шашны лам хуврагуудын хувьд орох хориотой байсан нь ариун хос бурхад оршдогтой холбоотой аж. Чойжин ламын сүмд шүтэн мөргөх олон бурхан бий. Тухайлбал, Дэмчиггарав нь өндөр гэгээн Занабазарын өөрийн мутраар урлан бүтээж шүншиглэсэн, урлагийн хосгүй алдартай бурхан учир Монгол төдийгүй дэлхийд гайхагдах үнэт бүтээл гэж үздэг.


Занабазарын нэрэмжит Дүрслэх урлагийн музей 1966 онд нээгджээ. Орчин үеийн болон эрт үеэс уламжлагдан ирсэн эртний дүрслэх урлагийн хосгүй нандин бүтээлүүдийг тус музейд бий. Анх 300 гаруй үзмэртэй байсан ч 1989 онд  Уран зургийн галерей  орчин үеийн бүтээлүүдийг нь авч бие даасан музей болжээ.
Өндөр Гэгээн Занабазарын урласан Цагаан дарь эх, Язгуурын таван бурхны дөрөв, Бодь суварга зэрэг алдарт уран баримлууд тус музейд хадгалагддаг тул 1995 оноос Г.Занабазарын нэрэмжит болгосон юм. Мөн XIX-XX зууны үеийн нэрт мастеруудын бүтээсэн ардын урлагийн бүтээлүүд, шүрэн баг, есөн эрдэнэ, шороон будгаар өнгө хослуулан бүтээсэн бурхдын хөрөг, Б.Шаравын “Монголын нэг өдөр”, “Гүүний үрс гаргалт” зэрэг хосгүй бүтээлүүд тэнд бий. Нэн эртний үеэс XX зууны эхэн үеийг хамарсан 10000 гаруй үзмэртэй, 12 танхим тус музейд байдаг.