2014 оны Улсын тэргүүний сумын нэг Ховд аймгийн Үенчид түр саатсан юм. Энэ үеэр Үенч сумын Засаг дарга Э.Уртнасантай орон нутгийн амьдрал, хийж хэрэгжүүлсэн ажил, цаашид төлөвлөсөн зүйлсийнх нь талаар ярилцлаа. 
-Үенч сумыг Улсын тэргүүний сумаар шалгарах нэг чухал үзүүлэлтийг хангалттай биелүүлж, ногоон байгууламжаа маш сайн хийсэн гэж аймгийн Засаг дарга хэлж байсан?
-Манай сум “Ногоон төгөл бүхий үлэмжийн тансаг сум болж хөгжинө” гэсэн алсын хараатай ажилладаг юм. 2013 оны ажил үйлсээрээ Ховд аймагтаа тэргүүний сумаар шалгарсан. Энэ эрчээрээ яваад 2014 онд Баруун бүсийн зөвлөлөөсөө Улсын тэргүүний сум боллоо. Ховд, Увс, Говь-Алтай, Баян-Өлгий, Завхан аймгийн тэргүүний сумдыг хооронд нь өрсөлдүүлээд Засгийн газрын тогтоолын дагуу 70 гаруй шалгуур үзүүлэлтийг хангаж байж Улсын тэргүүний суманд санал болгодог журамтай. Энэ дагуу манай сум 2014 оны тавдугаар сарын 3-ны Засгийн газрын хуралдаанаар дээрх шалгуурыг хангаж, шалгарсан.
Өмнө нь 1957-1958 онд улсдаа тэргүүлж байсан сум. Сумын анхны дарга Муушар гуайн хичээл санаачилгаар өрнүүн, өргөн дэлгэр сайн хөгжиж байсан юм. 1959 онд анхны хоёр давхар барилгыг баруун хязгаарын сумдад барьж байгуулсан гэдгээрээ улсдаа алдаршсан түүхтэй.
-Бүтээн байгуулалт тэргүүний сум болох нэг шалгуур. Тэгэхээр бүтээн байгуулалтад зарцуулсан хөрөнгө оруулалтыг хаанаас, хэрхэн бий болгож чадав?
-2013 онд гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулалт, орон нутгийн хөгжлийн сангийн санхүүжилтээр томоохон хөрөнгө оруулалт хийсэн. Өнгөрсөн жил 800 сая орчим төгрөгийн хөрөнгө оруулалт сумандаа татлаа. Орон нутгийн хөгжлийн санд 300 сая төгрөгийг Засгийн газраас хийсэн. Бусад 500 орчим сая төгрөгийг олон улсын байгууллага, төр засгийн дээд шатны байгууллага, аймгийн удирдлагуудтай харилцаа холбоо тогтоож, ажил үйлсээ зөв тодорхойлсны үндсэн дээр татаж оруулж ирсэн. “Үенч сумыг ногоон төгөл бүхий үлэмжийн тансаг сум болгоно” гэсэн алсын харааныхаа хүрээнд 100 га газарт ойжуулалт хийсэн. Зөвхөн Ховд аймаг 150 га газарт тариалалт хийдэг гэхээр манай сумын ногоон байгууламж хийсэн газрын хэмжээ томоохонд тооцогдоно. Том амжилт шүү.
250 хүний бүрэлдэхүүнтэйгээр тайлан тоглолт Ховд аймгийн төвд хийлээ. Казах, захчин ястны онцлогийг харуулсан үзүүлбэр ард олноос маш их талархал хүлээгээд байгаа. Захчин ястны өв түүх, соёлыг өвлүүлэн үлдээх, түгээн дэлгэрүүлэхэд бодитой ажлууд хийлээ. Түүнчлэн гурван багийн төвийг шинээр байгуулж ашиглалтад оруулсан нь томоохон бүтээн байгуулалт. Швейцарийн хөгжлийн агентлагийн санхүүжилтээр “Нэг цонх”-ны үйлчилгээ нэвтрүүллээ. Улсын хэмжээнд тавхан суманд хэрэгжсэн уг төслийг Үенч суманд хэрэгжүүлснээр иргэдэд төрийн үйлчилгээг түргэн шуурхай, хүртээмжтэй хүргэхэд чухал нөлөө үзүүлсэн. Баянмандал хийд барьж байгуулахад нутгийн зөвлөлөөс 60 сая төгрөгийн санхүүжилт хийж, ажил 80 хувьтай явна. Намар гэхэд ашиглалтад оруулахаар ажиллаж байна.
-Алс баруун хязгаарын Үенч суманд саун, бассейн байгуулсныг сонслоо?
-Алслагдсан ч гэсэн ард иргэд ажиллаж амьдарч байгаагийн хувьд нийслэлд байдаг шиг үйлчилгээ авах нөхцөл бүрдүүлэхийг хичээж байна. Халуун ус, саун, душ, бассейн барьж байгууллаа. Шинжаан Уйгарын өөртөө засах орны Чингэл сумтай байнгын харилцаа холбоо тогтоосон. Эмч, багш нар гээд харилцан мэргэжилтэн солилцож ажилладаг. Бид барилгын чиглэлийн мэргэжилтэн урьж, орчин үеийн саун бассейнаа бариулсан.
-Гэрэлтэй, усан оргилууртай төв талбайг баруун хязгаарын суманд харна гэж бодсонгүй.
-50х50 метр харьцаатай төв талбайгаа тохижуулаад үндсэндээ дуусч байгаа. Үенч сумын маань ард иргэдийн ахуй амьдрал өдрөөс өдөрт сайжирч, орон нутаг маань өнгөтэй өөдтэй, гэрэл гэгээтэй болоод ирэхээр хүн амьдрах таатай нөхцөл бүрдүүлж чадаж байгаа гэсэн үг шүү дээ.
-Сум хөгжүүлэх сангийн өнгөрсөн жилийн санхүүжилтийг хэрхэн зарцуулсан бэ?
-Сум хөгжүүлэх сангийн хөрөнгөө зарцуулахдаа шууд ардчиллын зарчмаар ажилласан. Өөрөөр хэлбэл, Ерөнхийлөгчийн дэвшүүлсэн шууд ардчиллыг хэвшүүлж, иргэдийн оролцоог нэмэгдүүлэх чиглэл баримталсан. Бид сум хөгжүүлэх сангийн өнгөрсөн жилийн 120 сая төгрөгийг зарцуулахдаа 760 гаруй хүнээс санал авсан. Ирүүлсэн саналуудыг эрэмбэлээд суманд маань яг ямар үйлдвэрлэл хамгийн хэрэгцээтэй байгааг тодруулсан. Ингээд 11 жижиг дунд үйлдвэрлэлд олгох хуваарилалт хийсэн. Урьд нь танил тал, найз нөхдөөрөө хуваарилаад бодитой ажил бололгүй дуусдаг байлаа шүү дээ. Иргэдээс асууж санал авсан учир чухал хэрэгцээтэй үйлдвэрлэлдээ зохих хөрөнгийг зарцуулж чадаж байгаа. Ажлын байр ч олноор нэмэгдсэн эерэг өөрчлөлт гарч эхэлсэн. 16 сая төгрөгийн санхүүжилттэй тоосгоны үйлдвэр байгуулсан. Гурван багийн төв барихад энэ үйлдвэрээс тоосгоо авсан байх жишээтэй. Эсгийний үйлдвэр гэхэд сумынхаа хэрэгцээг бүрэн хангаад зэргэлдээ суманд бүтээгдэхүүнээ нийлүүлж байна. Оёдлын цех 10 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалт авч, 10 хүн ажилтай болж, зэргэлдээ сумдаас гадна Хятадаас ч гэсэн захиалга ирдэг боллоо.
-Улсын тэргүүний сум болоход дагалдан олгодог 100 сая төгрөгийн санхүүжилтийг ямар салбар, чиглэлдээ зарцуулах төлөвлөгөөгөө мэдээж гаргасан байх?
-100 сая төгрөгийн шагналыг хэрхэн зарцуулах журамтай. Тухайн сум, нутагтаа ажлын байр нэмэгдүүлж, дэд бүтцийг сайжруулах гэх мэтчилэн заасан нь бий. Шагналаа ямар чиглэлд хэрхэн зарцуулахаа ИТХ-аараа хэлэлцээд, иргэдээсээ санал авсан. ИТХ-аар 7-8 нэр төрлийн ажилд зарцуулахаар болоод байгаа. Есдүгээр сарын 10-12-нд Улсын тэргүүний сумын мялаалгын баяр хийнэ. Зүгээр нэг яриад өнгөрөх биш ард иргэдээ баярлуулж, мялаах нь зүйтэй гэж бодсон. 100 сая төгрөгөөсөө жишиг гудамж, жишиг хороололд 15 сая төгрөгийн санхүүжилт тавьсан. Газар зохион байгуулалт маш их алдагдсан байсан учраас өнгөрсөн жилээс зохицуулалт хийж эхлээд байна. Гудамж дагуу тарьсан моддоо хайстай болгохоор 20 сая төгрөгийн төсөв тавиад байна. Мөн зүлэгжүүлэхээр боллоо. Энэ мэтчилэн төлөвлөсөн ажлууддаа шагналын мөнгөө зарцуулна.
-Цахилгаан хангамж, дэд бүтцийн хувьд алс баруун хязгаарын сумдад ямар нэг бэрхшээл учирдаг уу. Цахилгаанаа хаанаас авч байгаа вэ?
-Манай сум ер нь харьцангуй дэд бүтэц сайтай. Байнгын цахилгаан эрчим хүчтэй. Хятадаас холбогдохоос гадна Үенчийн усан цахилгаан станцаар зэрэгцээ шугамаар холбогддог. 2.5 км зам сумын төвдөө хатуу хучилттай замыг улсын төсвөөр биш “Мон Энко” компанийн хөрөнгө оруулалтаар шийдүүлж чадсан. Харилцаа холбоо гэхэд гурван үүрэн телефоны сүлжээтэй. Жи мобайл компанитай гэрээ байгуулаад интернэтийн өргөн сүлжээ тавихаар ажиллаж байгаа. Наймдугаар сард багтаад интернэтийн сүлжээтэй болно.
-Бусад сумтай харьцуулахад иргэдийн амьжиргааны төвшин ямар вэ. Ялангуяа залуучуудыг ажлын байраар хангахад хэрхэн анхаарч ажиллаж байгаа вэ?
-Сумын маань эдийн засгийн гол үзүүлэлт мал аж ахуй. Залуу малчдаа арга туршлага судлуулах, ажлын байр нэмэгдүүлэх, иргэдийн ахуй амьдралыг дээшлүүлэхэд анхаарч ажиллаж байгаа. Иргэд Хятад руу гарч наймаа арилжаа хийдэг. Сумаас бодлогоор 100 сая төгрөгийг Орон нутаг хөгжүүлэх сангаас санхүүжүүлж малжуулах төсөл хэрэгжүүлэхэд зарцуулсан. 100-гаас цөөнгүй малтай, хөдөлмөрч хүмүүсийг дэмжиж байгаа. Тэгэхгүй бол ажилгүй, залхуу хүмүүс зүгээр бэлэн өгсөн мал авч үрж зарж дуусгадаг буруу жишиг байсныг засч, залруулж л байна.
-Үенч сумынхан газар тариалан хэр эрхэлдэг вэ?
-Манай сумын 40 орчим өрх газар тариалан эрхэлдэг. 120 гаруй га газарт жимс жимсгэнэ, үр тариа, хүнсний ногоо тариалаад байгаа. Жил ирэх тусам газар тариалан эрхэлдэг хүний тоо нэмэгдэж байна. Манай Үенч сум хөх тарианы гурилаар алдартай. 200-300 орчим га-д хөх тариа тариалж байсан үе бий. Усан хангамжийг нь шийдэж чадалгүй атаршсан талбай байгаа л даа. Гэхдээ одоогоор судалгааны ажил хийгээд явж байна. Хятадуудтай хамтарч судалгаа хийж, дараа жилээс өргөн диаметртэй гүний худаг ухаж атаршаад буй Цагаан эргийн 500 га газрыг услах бололцоо судалж байна.
-“Архи, тамхигүй Үенч хүн” гэдэг хөтөлбөр хэрэгжүүлдэг юм байна. Орон нутагт хэрэгжүүлэхэд хэр хүндрэлтэй байдаг юм бол?
-Өнгөрсөн жил 10 орчим шинэлэг хөтөлбөр санаачилж, боловсруулаад ИТХ-аараа батлуулсан. Засаг даргаасаа эхлээд хэрэгжүүлж байгаа. Зочин ирлээ гээд архи дарсаар угтдаг байдлыг больё гэсэн. Төрийн албаны аливаа арга хэмжээ архи дарсгүй байх нь иргэдээ зөв зохистой хэрэглээтэй болоход нөлөөлнө. Архинаас хамааралтай байгаад түүнээсээ татгалзаж чадсан бол урамшуулж, оны сүүлчээр таван хүнийг шагнаж “Өөрийгөө ялагч эр хүн” хэмээн үлгэр дуурайл болгодог юм. Өнгөрсөн жил гэхэд архинаас хамааралтай болсон 7-8 хүнийг эмчилгээнд явуулж, Улаанбаатар руу лекц, сургалтад явуулсан.
-Хятадтай ойрхон сум учраас аялал жуулчлал хөгжүүлэх бололцоо бас бий юм болов уу?
-Аялал жуулчлал хөгжүүлэхэд түлхэц өгөх байгалийн үзэсгэлэнт газрууд манай суманд бий. 16 дугаар зууны үеэс уламжлагдаж ирсэн 16 метрийн өндөртэй шаталж өрсөн Харуул овоо, Ямаан усны сүг зураг эртний олдвор байдаг. Улаан эргийн рашаан, Байшинт зэрэг байгалийн үзэсгэлэнт газар олонтой. Мөн ангийн отог байгуулах боломжтой. Жилдээ манай сумаас 10 гаруй тэх агнуулдаг.
-Ховор ан амьтан агнуулах зөвшөөрлийг орон нутагт нөхөрлөл маягтай болгож зохицуулдаг болсон нь сумандаа үр нөлөө өгч эхлэх байх.
-Урьд нь ховор ан амьтан агнуулсан бол олсон орлогоос Засгийн газарт 50 хувь, аймагт 30 хувь, суманд 20 хувь гэж өгдөг байсан. Одоо 100 хувь сумандаа ирдэг болсон. Тэгэхдээ эргээд амьтнаа элдэв эрсдэлээс хамгаалах, судалгаа шинжилгээ хийх зэргээр олсон орлогыг зарцуулах журамтай л даа.
-Та ч бас залуу хүн байна л даа. Залуу хүн залуучууддаа хандсан ажил илүү сайн хийдэг юм шиг харагдлаа?
-Би 33-тай. 26 настайдаа сумын Иргэдийн хурлын даргаар ажиллаж байсан. Үенч сумандаа төрж өссөн. Сум орон нутгаа хөгжүүлье, алс баруун суманд ингэж ажиллаж, амьдарч болдог юм байна гэдгийг харуулахыг зорьж байгаа. Анх улсын тэргүүний сум болгох зорилтыг Засаг дарга болоод мөрийн хөтөлбөртөө тусгаж, тавьж байсан юм. Алс баруун хязгаарын сум гэдэг бөглүү биш, ямар хөгжлийн гарц байна, нийгэм эдийн засгийг нь хөгжүүлж мини хот болгоё гэсэн зорилт тавьсан. Тэр амны билгээр ч юм уу хоёр жил гаруй ажиллаад Улсын тэргүүний сум боллоо. Сумаа Улсын тэргүүний болохоор иргэдийн маань зүтгэл ч сэргээд эхэлдэг юм байна. Ард, иргэдийнхээ итгэлийг хүлээж хичээж ажиллахаар амжилтад хүрэх боломж бололцоо байдаг юм гэсэн урам зоригтойгоор ажиллаж байгаа. Улсын тэргүүний сум боллоо гээд сэтгэл ханачихгүй. Орчин үеийн тосгон суурин болгож хөгжүүлэхийн төлөө л ажиллана даа.
